بازخوانی سیره علمی امام صادق(ع) الگویی برای جهان پرآشوب امروز
به گزارش آبی طرح، قم پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت اظهار داشت: امام صادق(ع) نه فقط متعلق به تاریخ اسلام، بلکه متعلق به آینده جهان اسلام است؛ آینده ای که در آن عقلانیت، دیانت، و گفتگو در کنار هم قرار می گیرند.
در روزگاری که افق های علم در هاله ای از استبداد سیاسی و تفرقه مذهبی فرو رفته بود، امام جعفر صادق(ع) با نگاهی نوین و راهبردی، نهضتی علمی و گفتگو محور بنیان نهاد که زمینه ساز تحولات ژرف در جهان اسلام شد. در گفتگوی پیش رو با حجت الاسلام رسول چگینی پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت، با نگاهی تاریخی و تحلیلی، به بررسی نقش بی بدیل آن امام همام در ترویج علم دوستی و ایجاد فضایی برای گفتگوی بین مذهبی و بین الادیانی می پردازیم.
ایسنا: استراتژی امام صادق(ع) در ترویج علم آموزی و پایه گذاری یک نهضت علمی بزرگ با وجود شرایط سخت سیاسیِ دوران عباسیان را تبیین کنید؟
امام صادق(ع) در یکی از پرتلاطم ترین دوره های تاریخ سیاسی اسلام می زیستند؛ مقطعی میان زوال بنی امیه و تثبیت خلافت عباسی، که سرشار از تحولات امنیتی، شکاف های فرقه ای و رقابتهای ایدئولوژیک بود. در چنین فضایی، خیلی از کنش گران فکری ترجیح می دادند سکوت اختیار کنند یا تنها به تکرار آموزه های رسمی بپردازند. اما امام صادق(ع) با نگاهی عمیق و راهبردی، از این شکاف تاریخی بعنوان یک «فرصت تمدنی» بهره گرفتند و نهضتی علمی و فکری را بنیان گذاشتند که تا امروز بنیانگزار بخش عظیمی از معارف اسلامی تلقی می شود.
استراتژی امام، چند بُعد کاملا مشخص داشت؛ که نخستین آن بنیان گذاری یک نظام علمی منسجم بود، در واقع امام صادق(ع) برخلاف روش سنتیِ تعلیم فردی، مدرسه ای منظم با حلقات آموزشی و شبکه ای از شاگردان ایجاد کردند. بیشتر از چهار هزار نفر از ایشان نقل روایت کرده اند و این نشان دهنده وجود یک دستگاه آموزشی گسترده و هدفمند است. تمرکز بر تربیت نخبگان چندلایه، دومین بعد به حساب می آید که ایشان نه تنها راویان حدیث بلکه متفکرانی در سطوح مختلف فقه، کلام، تفسیر، اخلاق، و حتی علوم طبیعی مانند طب و شیمی را تربیت کردند. در بین شاگردان امام کسانی مانند جابر بن حیان دیده می شود که تأثیراتش بر تاریخ علم اسلامی و حتی غربی انکارناپذیر است.
سومین بعد استفاده از فضای سیاسیِ گذار به نفع علم بود که در فاصله انتقال قدرت از امویان به عباسیان، تمرکز حکومت بیشتر بر تثبیت قدرت بود تا سرکوب فکری و امام با شناخت عمیق از این گذار تاریخی، از تقابل مستقیم با قدرت پرهیز کردند و به جای آن، جبهه علم و معرفت را فعال کردند؛ جبهه ای که نه قابل سرکوب بود و نه در تعارض آشکار با ساختار رسمی قرار می گرفت. تقویت عقلانیت دینی و مناظره آزاد آخرین بعد است که امام صادق(ع) به جای تقابل احساسی با مکاتب دیگر، روش گفتگوی عقلانی، بر پایه استدلال، قرآن و سنت را پی گرفتند.
این مدل، باعث شد که محافل علمی ایشان مورد توجه پیروان دیگر فرق هم قرار گیرد. از این روست که بعضی از پیشوایان مکاتب دیگر مانند ابوحنیفه، به حضور در جلسات علمی ایشان افتخار می کردند. در جمع بندی میتوان اظهار داشت که امام صادق(ع) با استفاده از یک استراتژی دقیق، که تلفیقی از واقع بینی سیاسی، عقلانیت علمی و آینده نگری فرهنگی بود، به موفقیت رسیدند یک نهضت علمی را بنیان نهند که نه تنها در دوران خود، بلکه در قرون بعدی هم مسیر اندیشه اسلامی را شکل داد.
ایسنا: روش های امام صادق(ع) در گفتگوی بین مذهبی چه بود و چگونه با پیروان دیگر ادیان و مذاهب مناظره می کردند؟
امام صادق(ع) را میتوان پیشگام «گفت وگوی علمی و بین مذهبی» در جهان اسلام دانست، ایشان در روزگاری می زیستند که فضای فکری بشدت متکثر بود؛ از اندیشمندان زرتشتی، یهودی و مسیحی گرفته تا متکلمان معتزلی، مرجئه، قدریه و حتی زنادقه. در چنین محیطی، امام نه تنها از مواجهه با این جریان ها پرهیز نکردند، بلکه خود آغازگر مناظراتی بودند که تا امروز در منابع اسلامی ثبت شده و از حیث روش شناسی، بسیار آموزنده است. استراتژی گفت و گویی امام، مبتنی بر سه اصل بنیادین شناخت دقیق مخاطب، بهره برداری از زبان مشترک، و التزام به اخلاق گفتگو بود.
امام صادق(ع) در رویارویی با هر گروه، ابتدا به مبانی فکری و منابع معتبر نزد آن مکتب توجه می کردند. مثلا در مناظره با یک دانشمند مسیحی، از کتاب مقدس او شاهد می آوردند؛ با یهودی ها به تورات احتجاج می کردند؛ و در مقابل معتزلیان و اهل کلام، از قواعد عقلی و اصول توحیدی مشترک بهره می گرفتند، این نوع استدلال، هم نشان از تسلط علمی امام بر ادیان و مکاتب داشت و هم باعث می شد مخاطب گرفتار نوعی احترام و پذیرش درونی شود.
شیوه استدلال امام، بر پایه برهان متقن، قیاس منطقی، تفکیک مفاهیم و پاسخ دقیق به اشکالات بود، برخلاف برخی متکلمان آن دوره که به جدل و مغالطه تمایل داشتند، امام از برهان های روشن استفاده می کردند و در مواردی حتی با مخاطب خود هم فکری می کردند تا او را به نتایج صحیح سوق دهند. به بیانی دیگر، ایشان بیشتر راهنما بودند تا حریف مناظره.
یکی از خصوصیت های برجسته در مناظرات امام، رعایت ادب، احترام و کرامت طرف مقابل بود. نقل است که حتی هنگام مناظره با زنادقه یا شکاکان، هیچگاه از تعبیرات تحقیرآمیز استفاده نمی کردند. گاهی هم بعد از گفتگو، با حسن خلق و احسان با آنان برخورد می کردند تا نشان دهند هدف مناظره، اقناع و هدایت است، نه تخریب و پیروزی ظاهری.
مدینه، در دوره امام صادق(ع)، به فضایی کم نظیر برای تبادل اندیشه تبدیل گشته بود. این فضای علمی باز، نه حاصل غفلت از اصول، بلکه نتیجه اعتماد امام به قدرت منطق دینی و انسجام مبانی شیعه بود. ایشان حتی به شاگردان خود مانند هشام بن حکم، مفضل بن عمر و دیگران سفارش می کردند که در مناظرات، به جای تعصب، از تعقل و دقت استفاده نمایند.
در جمع بندی باید گفت، امام صادق(ع) با نگاهی بسیار پیشرو، گفتگوی بین مذهبی را بعنوان یکی از ابزارهای تمدنی اسلام معرفی کردند؛ گفت و گویی که بر پایه علم، برهان و اخلاق استوار بود و میتوان آنرا الگویی ماندگار برای جهان امروز در رویارویی با تکثر دینی و فکری دانست.
ایسنا: امروزه چطور می توان از سیره امام صادق (ع) در ترویج علم دوستی و گفتگوی ادیان الگو گرفت؟
سیره امام صادق(ع) تنها یک الگوی تاریخی نیست، بلکه یک طرح تمدنی زنده است که قابلیت اجرا در جهان پیچیده امروز را هم دارد؛ جهانی که با چالش های گوناگونی همچون افراط گرایی دینی، شکاف های فرقه ای، و بی اعتمادی میان ادیان و مکاتب فکری روبه رو است. برای بهره برداری از روش امام صادق(ع) در دنیای معاصر، باید به چند محور کلیدی توجه کرد.
امام صادق(ع) با تبدیل مدینه به یک قطب علمی که پذیرای دانشجویان از مذاهب و ادیان مختلف بود، نشان دادند که علم، بهترین بستر برای تقریب و هم فکری است. امروز می توانیم با الهام از این رویکرد، مراکز پژوهشی بین الادیانی و بین المذهبی تأسیس نماییم که در آن علمای شیعه، سنی، مسیحی، زرتشتی و دیگر ادیان به شکل مشترک به بحث در رابطه با مسایل مشترک بشری (عدالت، اخلاق، معنویت، خانواده) بپردازند. تجربه امام نشان داد که گفتگو، زمانی ماندگار است که بر پایه علم و احترام متقابل باشد.
امام صادق(ع) با پرورش شاگردانی چون هشام بن حکم و مفضل بن عمر، نسل جدیدی از متکلمان آشنا با منطق، فلسفه و مباحثات بین مذهبی را معرفی کردند. امروزه هم باید به جای تربیت نیروهایی صرفا آشنا با مبانی درون مذهبی، به پرورش اندیشمندانی آشنا با زبان دیگر مذاهب و سنت های فکری اقدام نمود تا بتوانند با صبر و دقت، وارد گفت وگوهای سازنده شوند.
در فرهنگ گفت و گویی امام صادق(ع)، هدف از مناظره نه غلبه بر طرف مقابل، بلکه کشف حقیقت بود. در مناظرات ایشان، طرف مقابل تحقیر نمی شد، بلکه به اندیشیدن بیشتر دعوت می شد. این فرهنگ، الگویی بسیار ضروری در دنیای امروز است؛ جایی که مناظرات اغلب به مجادله و جنگ ایدئولوژیک تبدیل می شوند. بازسازی این فرهنگ در رسانه ها، حوزه ها، و دانشگاه ها می تواند فضای تعامل میان اندیشه ها را سالم تر کند.
از نظر امام صادق(ع)، هیچ تعارض ذاتی میان علوم نقلی و علوم طبیعی وجود ندارد. همین نگاه، سبب شد تا شاگردانی مانند جابر بن حیان در کنار علوم دینی، به تجربیات علمی هم بپردازند. در جهان امروز که گاه سنت به حاشیه رانده می شود یا مدرنیته بی ریشه جلوه می کند، میتوان از مدل امام برای ترکیب عقلانیت دینی و دانش تجربی بهره گرفت و یک نظام معرفتی ترکیبی و پیشرو عرضه داد.
امروزه شخصیت های تاریخی می توانند به نمادهای همگرایی تبدیل شوند. معرفی امام صادق(ع) نه تنها در دنیای اسلام، بلکه در محافل علمی بین المللی، بعنوان الگویی از عقلانیت، گفتگو و معرفت گرایی می تواند دیپلماسی فرهنگی اسلام شیعی را تقویت کند.
سیره علمی و گفتگو محور امام صادق(ع)، الگویی راهبردی برای حل مسایل بنیادین دنیای معاصر
در نتیجه سیره علمی و گفت وگومحور امام صادق(ع)، نه صرفا یک تجربه موفق در تاریخ اسلام، بلکه یک الگوی راهبردی برای حل مسایل بنیادین دنیای معاصر است؛ الگویی که در سه سطح قابل تحلیل و بهره برداری است.
نخست؛ در سطح مدیریت نهاد علم است که امام صادق(ع) با وجود اختناق سیاسی عباسیان، با استفاده از فرصت ها، بنیانگزار بزرگ ترین جنبش علمی جهان اسلام شد. مدرسه علمی ایشان، فراتر از یک نهاد آموزشی، بعنوان بنیان یک تمدن علمی عمل کرد که در آن فقه، کلام، طبیعیات، اخلاق، تاریخ و منطق در هم تنیده و منسجم تعلیم داده می شد.
دوم؛ در حوزه گفتگوی ادیان و مذاهب است که امام با استفاده از روش هایی چون عقلانیت استدلالی، ادب مناظره، و احترام به انسانِ مخالف، فضایی بی نظیر برای هم فکری میان پیروان مذاهب مختلف فراهم نمود. این میراث امروز می تواند مبنای بازتعریف دیالوگ دینی بر پایه عقل و کرامت باشد، نه نزاع و نفی.
و در نهایت؛ با نهادسازی علمی، تربیت نخبگان دیالوگ محور، ترویج اخلاق مناظره، و هم افزایی میان سنت و مدرنیته، میتوان الگوی تمدنی آن حضرت را احیا و به روز کرد. امروز، بیشتر از هر زمان دیگری، جهان اسلام نیازمند بازگشت به این سیره است؛ سیره ای که در آن علم، راه تفاهم است و گفتگو، مسیر تعالی.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب