ضرورت پاسداری از موسیقی مذهبی محرم در گفت وگو با علی مغازه ای
زمانی تصنیف و آوازهای استادان موسیقی ایران در تعزیه ریشه داشت
آبی طرح: «برخی از سازندگان مرثیه ها به سبب نداشتن خلاقیت و دانش كافی و با علم بر اینكه در زمان حاضر یك سری ملودی ها كه در ژانرهای دیگر موسیقی همچون موسیقی عامه پسند طرفداران بیشتری دارند، كلام و پیام مذهبی را روی آن ملودی ها سوار می كنند، بدون اینكه توجه باشند جامعه ملودی و ریتم اصلی را به خاطر می آورد.»
به دنبال گفت وگوی پیشین در امتداد پیشینه موسیقی مذهبی در ایران و روندی كه از گذشته تا به امروز طی كرده است، این دفعه تصمیم گرفتیم با علی مغازه ای ـ كارشناس موسیقی ـ درباره ی علت استفاده از ملودی ترانه های نامربوط با نوحه و عزاداری حسینی و استفاده از سازهای پر سرو صدا در مراسم عزاداری صحبت نماییم.
او می گوید این بحث از دو منظر قابل بررسی است؛ یكی تغییراتی است كه در شیوه اجرای مراسم آیینی عزاداری به دست آمده و دیگری لزوم هایی است كه در عرصه های فرهنگی، آیین ها را دستخوش دگرگونی كرده است.
مغازه ای در بررسی بحث شیوه های اجرای مراسم آیینی می گوید: در گذشته سوگ موسیقی ها چند شكل مشخص داشته كه یكی از آنها برآمده از دستگاه و ردیف موسیقی ایرانی بوده است. رپرتوار موسیقی مذهبی بنا بر دلیلهای فرهنگی زیادی همچون معماری شهری و ساختار خانواده با موسیقی ردیف و آوازی عجین بوده و جایگاه خاصی داشته است. در گذشته ی نه چندان دور خرده فرهنگ پدرسالاری حاكم بود و معمولاً چند خانواده مركب از پدر، مادر و فرزندان در كنار نوه ها و نتیجه ها در یك بنای بزرگ به نام قلعه گِرد هم زندگی می گذراندند و مراسم خودرا در اعیاد و سوگواری های رسمی مذهبی و رسوم خانوادگی، در همان ارگ یا قلعه خانوادگی خود برگزار می كردند. همین طور سالی یكی ـ دو بار مراسم مذهبی و ملی مانند محرم را كه كاملاً آمیخته با موسیقی ردیف و دستگاهی سنتی بوده، برگزار می كردند و استادان آواز و مداحان سخندان و عالم در چنین رسومی جایگاه خاصی داشتند.
وی همینطور اظهار می كند كه ما از گذشته های بسیار دور یك ژانر موسیقی به نام تعزیه داریم كه بیشتر به صورت نمایش موزیكال است كه بااینكه در آیین سوگ سیاوش ریشه دارد، در بعد از اسلام به مناسبت قیام عاشورای حسینی در ایران رایج می شود كه هنوز شكل سنتی و مردمی آن اجرا می شود.
این كارشناس موسیقی درباره سازهایی كه در گذشته در مناسبات مذهبی یا عزا استفاده می شده، بیان می كند: در گذشته سازهایی همچون نی یا فلوت و برخی سازهای بادیِ برنجی كه از پس جنگ جهانی دوم در كشورهای مختلف همچون ایران رایج شد، در مراسم های سوگواری به كار می رفت. همین طور سازهای خودصدا یا سازهای ایدیوفون مانند سنج و زنجیر در كنار پوست صداها یا ممبرانوفون ها همچون طبل و دهل به كار گرفته می شدند.
وی همینطور درباره ریشه ها و تاریخ و كاربرد سازهای كوبه ای در آیین های ایرانی، سازهایی كه شاهنامه به آن پرداخته را مورد توجه قرار داده و می گوید: در شاهنامه سازهای بسیار مختلف و متنوعی مورد توجه فردوسی قرار گرفته است. برخی از آن سازها، كوبه ای های عظیم مانند كوس و گاودم و روبینه خُم و تبیره یا نوعی دهل دوسر هستند كه فردوسی به فراخور صحنه های كارزار و نبرد و لشگركشی سپاه ایران از این سازها سخن به میان آورده است؛ بطور مثال بیشتر از ۱۰۰ بار نام كوُس یا طبل بزرگ در شاهنامه آمده است. همین طور از تاثیر و كاركرد موسیقی همچون طبل های عظیم و كرنا و كره نای و بوق های هراس افكن سپاهیان ایران، در نوشته های هرودوت اولین مورخ یونان باستان سخنان شگفت انگیزی نقل شده است.
مغازه ای ادامه می دهد: موسیقی سوگواری محرم روندی مشخص و ثابت داشت، تا آنكه در چند دهه اخیر سازهای جدیدی مانند سازهای كوبه ای بزرگ وارد رپرتوار موسیقی مذهبی شد؛ چونكه با مشاهده ی آیین های نمادین و نمایشی خارجی مانند جشن ها و اعیاد ملی در چین و برخی كارناوال های اروپا كه از طبل های بزرگ استفاده می كردند، و پیدایش تكنولوژی تولید ارزان قیمت این قبیل سازها میل به بهره گرفتن از چنین قابلیتی رشد فزاینده ای یافت. در صورتیكه در ایران باستان همین دسته از سازهای عظیم تنها برای جنگ و كارزار و ایجاد ترس و ناامیدی در دل سپاه مقابل به كار می رفته اند.
وی در ادامه به شیوه تشكیل هیئت ها و برگزاری مراسم های مذهبی می پردازد و می گوید: گویا هر چه عزاداری ها پر سرو صداتر و پرطمطراق تر باشند، اعضای برگزاركننده احساس رضایت مندی بیشتری دارند و احساس می كنند این گونه، صدای رساتری را در آیین عزاداری خود به نمایش خواهند گذاشت و چه بسا ثواب بیشتر دنیوی و اخروی حاصل خواهد شد.
مغازه ای ادامه می دهد: روش عزاداری و موسیقی كه امروزه در دسته ها و هیئت ها به كار می رود، سوگواره های ملی را به صورتی كارناوال و آیین های نمایشی و نمادین تبدیل نموده است؛ به شكلی كه در این حالت می بینیم نمایش خود به خود جنبه های عرضه كننده و مخاطب را دستخوش تحول می كند، ارائه دهندگان كم كم از معنویت دور می شوند و به مرور زمان جنبه های نمایشی آن برای مخاطبان نیز جذاب تر خواهد بود.
او درباره رویكردهای مختلف افرادی كه در این مراسم شركت می كنند، می گوید: در این نمایش هركسی رویكردهای مختلفی دارد. در كنار افرادی كه برمبنای ایمان و باورهای ایدئولوژیك خود در چنین مراسمی حضور پیدا می كنند، عده ای امكان دارد صرف دیدن یك كارناوال یا یك آیین نمایشی خیابانی حضور پیدا كنند، بعضی از مخاطبان به دنبال مسائل شخصی هستند. این مسائل سبب شده شكل و ساختار موسیقی مذهبی در محرم و اربعین از ساختار و ساز و كار قبلی خود كه با ریشه های تاریخی این واقعه ارتباط داشت دور شده و به سمتی برسد كه مخاطب احساس كند با شكلی نمایشی روبه رو شده است؛ البته شاید همین ویژگی، یعنی نمایشی بودن این رویداد به شكلی شده كه سالانه رسانه های غربی به جنبه های مختلف آن توجه زیادی می كنند و خبرنگارها از خبرگزاری های مختلف می آیند و عكس ها و فیلم های بسیار متنوعی هم از این آیین به ثبت می رسانند.
سازندگان مرثیه ها خلاقیت ندارند
از مغازه ای درباره تقلید مداحان از ملودی ها آهنگ های بی ارتباط سوال می نماییم. می گوید: بعضی از سازندگان مرثیه ها به علت نداشتن خلاقیت و دانش كافی و با علم بر اینكه در زمان حاضر یك سری ملودی ها كه در ژانرهای دیگر موسیقی همچون موسیقی عامه پسند طرفداران بیشتری دارند، كلام و پیام مذهبی را روی آن ملودی ها سوار می كنند، بدون آنكه توجه باشند جامعه ملودی و ریتم اصلی را به خاطر می آورد. قبلا هر چیزی جایی داشت. در قدیم ترانه سراها و ملودی پردازها از تعزیه بهره می گرفتند، حالا مرثیه خوان ها و نوحه پردازان از ترانه ها و ملودی های عامه پسند بهره می گیرند. اگر در جست و جوی معنویت هستیم باید ببینیم كه چرا این اتفاق افتاده است؟ استاد ابوالحسن صبا (موسیقیدان) می گوید كه تعزیه موسیقی ایران را حفظ نموده است. یعنی از نظر او موسیقی در ایران طی چند قرن محرمات و ممنوعات، زیر سایه تعزیه زنده مانده است. دلیل استاد صبا این بود كه خیلی از تصانیف و آوازهای استادان موسیقی ایرانی در تعزیه های مذهبی ریشه داشتند اما الآن می بینیم كه برعكس شده و این دفعه سازندگان نوحه ها و مرثیه ها به ترانه های عامه پسند و نه حتا موسیقی جدی كلاسیك ایرانی رجوع می كنند كه این طنز تاریخی عجیبی است.
او می گوید كه در این حوزه از ریشه ها و عمق فكری سوژه فاصله گرفته ایم. درواقع تقریباً از محتوا به دور افتاده ایم. در تذكرة الاولیا روایتی هست كه می گوید «زمانی بود كه آنچه می كردند به ریا می كردند، امروز بدانچه نمی كنند ریا می كنند.» واقعیت این است كه بین باور و عمل برخی فاصله افتاده است.
این كارشناس موسیقی درانتها درباره چاره این امر می گوید: به نظر در این شرایط با رویكرد موجود فعلا وضع به همین روال خواهد بود، مگر اینكه سیاست گذاری های فرهنگی گرفتار تحول شود و اجازه داده شود افراد دلسوز و كارشناسان بتوانند فعالیت كنند. گمانم بر این است كه در آینده نه چندان دور این شیوه پر سر و صدای موسیقی مذهبی جای خودرا به اجراهای بی ادعای خودجوش خواهد داد.
معتقدم این اتفاق دور نیست مگر آنكه رویكرد كلی به آیین های مذهبی در همین جهت بماند و تمایل به نمایشی بودن قضیه افزایش پیدا كند كه در چنین حالتی عامه پسندترین و حتا ترانه های بی محتوا می تواند جایگزین عمیق ترین مفاهیم فرهنگی شوند؛ ولی اگر رویكرد فرهنگی به اصالت و معنویت میل پیدا كند، روشی كه شاهد آن هستیم ماندگار نخواهد بود.
منبع: آبی طرح
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب